Һади Такташның поэзиясендә гомуми тел үзенчәлекләре Һади Такташ поэзиясе татар шигърияте тарихында аеруча зур һәм үзенчәлекле урын алып тора. Аның иҗаты ХХ гасырның 20 нче елларынатуры килә. Бу чор яңа дәүләт халыкларына мәдәниятендә әһәмиятле заманаларының берсе. Чөнки бу дәвердә бөтен мәдәнияттә зур үзгәрешләр чагыла. Бу чорда иске эстетик нормалар җимерелә, яңалары әлегә тулысынча төзелми. Шуңа күрә РАПП кебек оешмалар барлыкка килә. Татар поэзиясендә бу чор нәкъ Һади Такташ иҗаты белән бәйле. 30 нчы елларда Муса Җәлил Такташ иҗади мирасы турында түбәндәге сүзләрне әйтә: «Һади Такташ поэзиясе – үлемсез. Аның югары художестволы формада бирелгән,тирән идея эчтәлеге белән сугарылган шигырьләре хәзерге көндә дә актуальлеген югалтмыйлар, алар күп миллионлы совет яшьләрне коммунистик рухта тәрбиялиләр. Һади Такташ иҗаты – безнең чордагы татар совет поэзиясенең иң югары ноктасы...» . Һади Такташ шигырьләре, әлбәттә, үз чорына караган тел үзенчәлекләре белән дә аерылып тора. 20 нче елларда күп кенә яңа сүзләр барлыкка килү, иске алынмалар төшеп калу кебек процесслар белән билгеләнүе мәгълүм. Әмма шигърият телендә бу үзгәрешләрне беренчеләрдән булып нәкъ Һади Такташ иҗатында чагыла. Такташның шигырьләре яңа сүзләр, рус алынмалары белән генә аерылып тормый. Монда без үзенчәлекле метафоралар, окказиональ эпитеилар да, гади сөйләм сүзләре дә күзәтәбез. Метафоралар, эпитетлар һ.б. металогик алымнар Һади Такташның шигырьләре металогик алымнарга аеруча бай. Иң еш кулланыла торган чаралардан берсе – җанландыру. Бу ысулны Такташ киң һәм тирән куллана. Аның яраткан «персонажлары» – җил, кояш, көн, төн, ай һ.б. кебек табигать күренешләре. Бу рәттә нәкъ җил беренче урында тора. Җил аның беренче чордагы язылган шигырьләрендә үк еш очрый. Мәсәлән: «Уйный-уйный таң алдында әкрен генә, Җилләр килеп тәрәзәмне кагалар да: «Син уйлыйсың, шашкан кеше!» Диләр дә, алар Тагын бик тиз югалалар далаларга» [111] . Соңрак шагыйрь иҗатында ил образы тагын да катлауланып килә, ләкин шигырьләрдә еш кына төп герой булып кала. Җил – яңа тормышның образы кебек сизелә. Мәсәлән: «Җил бүген эшли: Йорт башындагы саламны селкетә... Җил хәбәр сөйли, Җил котырган, Җил тилергән, Җил дулый» [«Сыркылы авыл», 207]. Шигырьләренең берсендә Такташ җилдә үз дусын күрә. Чыннан да, җил образы аның шигърият ритмикасына һәм рухына килешеп тора. Шулай: «Кояш – безгә иптәш, Җил – дус кеше, Ә җир инде – безнең анабыз...» [«Бүгенге матурлык», 247]. Җил шагыйрьнең дусты гына түгел, ул аның шаһиты һәм автордашы кебек кенә бирелә. Әйтик: «Урам буйлап җил бер исрек белән Гүләйт итеп кайтып килә иде...» [«Мәхәббәт тәүбәсе», 259]. Такташ шигъриятенә кояш образы да килешеп тора. Әлбәттә, җил һәм кояш образлары шагыйрь иҗатында символлар булып киләләр, һәм алар – уңай символлар. Мәсәлән: «Кояш – шаһит: илем, иркәм өчен Сугшып йөрдем, әйкәй, ул күрде!» [47]. Кояш – мәңгелек символы. Бу образ Такташта ачык чагыла. Һардаими шагыйрь кояшны мәңгелекне белдереп килә: «Кояш күктә шулай мәнге йөзәр, Көлә-көлә йөзәр, йөзәр дә... Бер көн килер: көчле тимер канун – Мәңгелекнең җебен өзәр дә» [163]. Җил һәм кояш белән беррәттән башка табигать күренешләре дә җанландырыла. Мәсәлән: «Тыңлыйлар, йолдызлар, болытлар... Ач үлем, коточкыч күзләрен Юнәлтеп сөякләр өстенә, Тик тора...» [54]. Болытлар, йолдызлар тыңлыйлар да, җырлыйлар да, киңәш тә бирәләр. Алар шагыйрьнең космик киңлеген, масштаблылыгын сурәтлиләр. Аеруча бу «Гасырлар һәм минутлар» поэмасында сизелә. Шулай: «Болытлар барсы да Җырлады: Ленин! Ленин!..» [«Гасырлар һәм минутлар», 180]. Мәхәббәт турында лирик шигырьләрендә Такташ еш кына ай образын куллана. Мәсәлән: «Ә ай күктә һаман сүгнеп йөри, Җил йоклады исә төн белән, Айның хатыны да юк, Ай – ялгыз ул» [«Мәхәббәт тәүбәсе», 255]. Табигать күренешләрен җанландыруга тагын бер үзенчәлекле мисал китереп була: «Тәңкә карлар, Төнге аксу карлар Маңгаеңа кунып үбәләр...» [295]. Әмма җанландыру ысулы табигать күренешләре белән генә чикләнми. Такташ башка әйберләрне дә гәүдәләндерә. Хәтта абстракт гыйбарәләр дә аның шигырьләрендә җанланалар. Мәсәлән: «Бүгенге матурлык тупас, ертык, Көрәш киеме белән ябылган» [«Бүгенге матурлык», 248]; Ягъни: «Ак сакаллы канлы еллар тын гына Җан бирә» [«Гасырлар һәм минытлар», 176]. Чагыштырулар һәм метафоралар Такташ шигъриятендә шулай ук зур урын алып торалар. Шагыйрь бу металогик алым ысулын киң куллана: чагыштырулар һәм метафоралар табигать күренешләренә, кешеләргә, абстракт гыйбәрәләргә карата да кулланыла. Мәсәлән, нэпманнарны ул дуңгызлар белән чагыштыра, байларны һәрдаими исерек паразитлар дип атый һ.б. Мәсәлән, чагыштыру: «Нэпманнарның чуар дуңгыз кебек, Кеше каны эчеп симергән!» [165]. Ягъни, метафора: «Яңа елга пәрдә ачкан чакта Кычкырабыз: – Долой аренадан, фиргавеннәр! – үлем каргалары, Бароннар!» [«Еллар таңында», 203]. Әмма метафоралар лирик хисләрне дә сурәтләргә ярдәм итәләр. Шулай: «Их! Кышкы төннең салкын күкрәгеннән Чаналарда шаулап үттеләр, Чаналарга чалып, еллар мине Еракларга алып киттеләр...» [«Нәни разбойник», 226]. Чагыштырулар каһарманлыкны һәм батырлыкны тасвирларга да булышалар. Мондый мисаллар Такташ шигъриятендә аеруча еш очрыйлар. Мәсәлән: «Без богауларда озак яткан идек. Ул, – Тилергән юлбарыслардай, авыр Зур ишекләрен бәреп ваткан идек» [«Гасырлар һәм минутлар», 174]. Һади Такташ шигъриятендә эпитетлар үзенчәлекле һәм окказиональ. Ул кабатланмый, еш кына көтмәгән сыйфатландырулар уйлап чыгара. Дәреслекләрдә һәрвакыт аның «Нечкә билле җиле» мисал итеп бирелә. Әмма аның мондый җанландырылган эпитетлар гына түгел, ә бик күп башкалары джа күзәтелә. Әйтик, «Тиле җил» [170]; ягъни: «Ак сакаллы канлы еллар тын гына Җан бирә» [«Гасырлар һәм минытлар», 176]. Тагын бер мисал итеп түбәндәге сыйфатландыруны китереп була: «Тәңкә карлар, Төнге аксу карлар Маңгаеңа кунып үбәләр...» [295]. Башка металогик алымнарга килгәндә, Һади Такташ шигъриятендә метонимия кебек күренешне дә күзәтергә мөмкин. Әмма бу чара сирәгрәк кулланыла. Мәсәлән: «Кайсы өчен бүген Бөтен Җир яшь түгә» [«Гасырлар һәм минутлар», 182]. Ягъни: «Син гомереңне усал исем белән Канлы пычак белән чикләдең...» [«Мокамай», 317]. Шулай итеп, җанландыру, метафора, эпитет кебек металогик алымнар Һади Такташ иҗатында киң күзәтелә. Ләкин аларның үзенчәлекләре дә бар. Күбесенчә, бу алымнар табигать күренешләренә карата кулланылган. Икенчедән, алар үзенең авторлылыгы белән аерылып торалар. 4. Һади Такташ шигъриятенең лексик составы (килеп чыгуы һәм кулланышы ягыннан) Бу өлкәдә Такташ шигырьләре үзенең «татарлыгы» белән аерылып торганы мәгълүм. Тукай, Рәмиев, Дәрдемәнд кебек шагыйрьләр белән чагыштырганда Такташ телендә гарәп-фарсы алынмалары бик аз кулланылган. Әлбәттә, бүгенге көндә киң кулланыла торган «хата», «китап», «каләм», «шаһит» кебек сүзләр Такташта да шактый. Әмма ул тулысынча китап телендә кулланыла торган сүзләрдән баш тарта. Бу өлкәдә Һади Такташ иҗаты гади халык сөйләменә таба иң зур адымнарның берсен ясый. Шуңа күрә, «искергән» (гади халык арасында кулланышта йөрмәгән) сүзләр Такташ поэзиясендә юк дәрәҗәсендә. Әлбәттә, моның сәбәбен шагыйрьнең эстетик карашлары белән дә аңлатып була. Аларның иң мөһиме, РАПП кебек оешмаларның йогынтысы. Әмма, шуңа карамастан, Такташ теле тулысынча гади «урам» сөйләменә төшми. Ул бай һәм сонландыргыч матур шигъри тел. «Китап» гарәп-фарсы алынмаларын Такташ контекст рәвешендә дә куллана. Мәсәлән, иске тормыш, дин эшлеклеләрен тасвирлаганда: «Инде без булдык хәзер зур, куркыныч гыйсъянчылар» [«Октябрь төне», 171]. Әмма Һади Такташның башка үзенчәлекләре бар. Беренчедән, бу яңа барлыкка килгән сүзләрне куллану. Публицистикада, хәтта проза әсәрләрендә, бу күренеш зур роль уйнамаска да мөмкин. Ләкин шигърияттә алар аеруча мөһим, һәм шигырьләрнең ритмикасын, эстетик үзенчәлекләрен билгеләп киләләр. Яңа сүзләр (күбесенчә, рус һәм Европа телләреннән алынмалар) еш кына шигырьләрнең исемнәрендә кулланыла. Мәсәлән: «Актив – пассив» [305]. Шул ук шигырьдә мондый юллар бар: «Биш-алты ел кирәк кәҗә куып, Беспартийный булып йөрергә» [Шунда ук]. Яңа сүзләр белән яңа гыйбарәләр дә Такташ шигьриятендә зур урын алып торалар. Мәсәлән: «Октябрятлар безне эштән куса, «Тавык комиссиясе» төзеп Тавыкларның Тормышын рәтләп йөрербез» [313]. Әмма Һади Такташның иң танылган үзенчәлекләре булып гади сөйләм үрнәкләрен куллануы билгеләргә кирәк. Бу өлкәдә Такташ – бөек осталарының берсе. Гади сөйләм формалары Такташ шигырьләрендә эстетик, ритмик һәм башка яклардан «югары шигърият» юллары кебек яңгырый. Мәсәлән, гади күренеш: «Сүгнә-сүгнә кайта Газзәсе: – Алсу, тукта инде, акыллым, Абау, Тагын карга батырдың!..» – Ул үпкәләп читкә китә, Аны Алсу тагын ялынып чакыра. – Кил, уйнамыйм, бетте... Кил инде! үзе – килсә, карга батыра» [324]. Гади сөйләмнең кулланышында Такташның тагын бер үзенчәлеген әйтеп китмичә булмый. Шагыйрь еш кына гади сөйләмнән кергән рус алынмаларын куллана. Мәсәлән: «Урам буйлап җил бер исрек белән Гүләйт итеп кайтып килә иде...» [«Мәхәббәт тәүбәсе», 259]. Шулай итеп, Һади Такташның лексик составын анализлаганда, түбәндәге нәтиҗәләргә килдергә мөмкин: 1. Гарәп-фарсы алынмалары шагыйрь тарафыннан бик аз кулланыла. 90 проценттан артыгы бүгенге көндәге әдәбият телендә йөри торган төрки-татар сүзләре. 2. Рус алынмалары киң кулланыш тапкан. Аларны ике төргә бүлеп була. Беренчесе, яңа гыйбәрәләрне атап килгән яңа алынмалар. Икенчесе, гади сөйләмгә караган лексика. 5. Һади Такташ телендә грамматик үзенчәлекләр һәм башка чаралар Грамматик үзенчәлекләренә килгәндә, Такташ тарафыннан ымлыклар, аваз ияртемнәрен еш куллануын билгеләп була. Ымлыклар шагыйрьнең иҗат рухына туры киләләр. Чыннан да, Такташның поэтикасы татар шигърияте тарихында монументальлек, хәтта «эстрадлык» башлап җибәрүче дип атарга мөмкин. Аның поэтикасы эмоциональлек белән аерлып тора. Шуңа күрә ымлыклар аның шигырьләрендә зур роль уйныйлар. Мәсәлән: «Их! Кышкы төннең салкын күкрәгеннән Чаналарда шаулап үттеләр, Чаналарга чалып, еллар мине Еракларга алып киттеләр...» [«Нәни разбойник», 226]. Соклануны билгеләгән ымлыклар белән беррәттән Такташ башкаларын да куллана. Шулай: «Тфү! Кышкы җилләр тиде тәңкәгә!..» [«Бүгенге матурлык», 246]. Аваз ияртемнәре шулай ук зур урын алып торалар. Әйтик: «– Пи-би-би-бип, – Ди дә каз бәбкәсе» [«Кыр казлары», 237]. Кайчак аваз ияртемнәре гипербола белән беррәттән кулланала, һәм космик киңлекне билгеләргә ярдәм итәләр: «Миллион колллар әкрен, Ләкин йөрәк өзгеч Моңлы тавыш белән елыйлар: – Ай-й-й-й... – Ай-й-й-й...» [«Еллар таңында», 204]. Такташның теленең тагын бер үзенчәлеген билегләп китмичә булмый. Бу – сүзләрнең сузыкларын төшереп калдыру.Бу күренеш, әлбәттә, татар теленең үзенчәлегенә нигезләнгән. Алфавитлар алышуы моның тагын бер сәбәбе дип әйтер була. Ләкин бу үзенчәлекне без билгеләргә булдык. Мәсәлән: «Балаларың – исрек, Исреп-исреп, Нәслең чирегән» [«Такташ үлде», 168]; Ягъни: «Ул әле дә өзлеп сагна сине, Ә син?..» [«Такташ үлде», 167]. Башка чараларга килгәндә, гипербола, кабатлау кебек алымнарны билгеләргә була. Мәсәлән, Такташка түбәндәге арттырулар бик тә хас: «Эшсез булсаң, айга мен дә утыр, Шуннан кара җирнең төп ягын...» [«Еллар таңында», 201]. Гиперболага тагын күп кенә мисаллар китереп була. Алар саннар һәм ымлыклар ярдәмендә бирелә. Мәсәлән: «Миллион күзләр синең биттә йөрсен – Шушы минем сиңа теләгем!» [«Онытылган тәбрик», 272]. Кабатлаулар исә шигырьнең экспрессивлыгын көчләтеп килә, аңа билгеле ритмика, монументальлек өсти. Мәсәлән: «Ач, ялангач килеш яланда Тик йөриләр... Тик йөриләр...» [«Такташ үлде», 167]; Ягъни: «Ленин, Ленин, Ленин, хуш! Ленин был, Ленин умер, Прощай, Ильич! Прощай, вождь!» [«Гасырлар һәм минутлар», 181]. Соңгы мисалда кабатлау алымы рус сүзләре белән бергә китерелгән. Бу шулай ук Такташ поэзиясенә хас күренеш. Шулай итеп, Һади Такташ поэзиясе теленә ымлыклар, аваз ияртемнәре, ә шулай ук кабатлаулар, гипербола һ.б. чаралар күп булуы хас. Алар шагыйрьнең иҗатына үзенчәлекле ритмика кертәләр.
Шигырьләрендә тел үзенчәлекләре
Һади Такташның поэзиясендә гомуми тел үзенчәлекләре Һади Такташ поэзиясе татар шигърияте тарихында аеруча зур һәм үзенчәлекле урын алып тора. Аның иҗаты ХХ гасырның 20 нче елларынатуры килә. Бу чор яңа дәүләт халыкларына мәдәниятендә әһәмиятле заманаларының берсе. Чөнки бу дәвердә бөтен мәдәнияттә зур үзгәрешләр чагыла. Бу чорда иске эстетик нормалар җимерелә, яңалары әлегә тулысынча төзелми. Шуңа күрә РАПП кебек оешмалар барлыкка килә. Татар поэзиясендә бу чор нәкъ Һади Такташ иҗаты белән бәйле. 30 нчы елларда Муса Җәлил Такташ иҗади мирасы турында түбәндәге сүзләрне әйтә: «Һади Такташ поэзиясе – үлемсез. Аның югары художестволы формада бирелгән,тирән идея эчтәлеге белән сугарылган шигырьләре хәзерге көндә дә актуальлеген югалтмыйлар, алар күп миллионлы совет яшьләрне коммунистик рухта тәрбиялиләр. Һади Такташ иҗаты – безнең чордагы татар совет поэзиясенең иң югары ноктасы...» . Һади Такташ шигырьләре, әлбәттә, үз чорына караган тел үзенчәлекләре белән дә аерылып тора. 20 нче елларда күп кенә яңа сүзләр барлыкка килү, иске алынмалар төшеп калу кебек процесслар белән билгеләнүе мәгълүм. Әмма шигърият телендә бу үзгәрешләрне беренчеләрдән булып нәкъ Һади Такташ иҗатында чагыла. Такташның шигырьләре яңа сүзләр, рус алынмалары белән генә аерылып тормый. Монда без үзенчәлекле метафоралар, окказиональ эпитеилар да, гади сөйләм сүзләре дә күзәтәбез. Метафоралар, эпитетлар һ.б. металогик алымнар Һади Такташның шигырьләре металогик алымнарга аеруча бай. Иң еш кулланыла торган чаралардан берсе – җанландыру. Бу ысулны Такташ киң һәм тирән куллана. Аның яраткан «персонажлары» – җил, кояш, көн, төн, ай һ.б. кебек табигать күренешләре. Бу рәттә нәкъ җил беренче урында тора. Җил аның беренче чордагы язылган шигырьләрендә үк еш очрый. Мәсәлән: «Уйный-уйный таң алдында әкрен генә, Җилләр килеп тәрәзәмне кагалар да: «Син уйлыйсың, шашкан кеше!» Диләр дә, алар Тагын бик тиз югалалар далаларга» [111] . Соңрак шагыйрь иҗатында ил образы тагын да катлауланып килә, ләкин шигырьләрдә еш кына төп герой булып кала. Җил – яңа тормышның образы кебек сизелә. Мәсәлән: «Җил бүген эшли: Йорт башындагы саламны селкетә... Җил хәбәр сөйли, Җил котырган, Җил тилергән, Җил дулый» [«Сыркылы авыл», 207]. Шигырьләренең берсендә Такташ җилдә үз дусын күрә. Чыннан да, җил образы аның шигърият ритмикасына һәм рухына килешеп тора. Шулай: «Кояш – безгә иптәш, Җил – дус кеше, Ә җир инде – безнең анабыз...» [«Бүгенге матурлык», 247]. Җил шагыйрьнең дусты гына түгел, ул аның шаһиты һәм автордашы кебек кенә бирелә. Әйтик: «Урам буйлап җил бер исрек белән Гүләйт итеп кайтып килә иде...» [«Мәхәббәт тәүбәсе», 259]. Такташ шигъриятенә кояш образы да килешеп тора. Әлбәттә, җил һәм кояш образлары шагыйрь иҗатында символлар булып киләләр, һәм алар – уңай символлар. Мәсәлән: «Кояш – шаһит: илем, иркәм өчен Сугшып йөрдем, әйкәй, ул күрде!» [47]. Кояш – мәңгелек символы. Бу образ Такташта ачык чагыла. Һардаими шагыйрь кояшны мәңгелекне белдереп килә: «Кояш күктә шулай мәнге йөзәр, Көлә-көлә йөзәр, йөзәр дә... Бер көн килер: көчле тимер канун – Мәңгелекнең җебен өзәр дә» [163]. Җил һәм кояш белән беррәттән башка табигать күренешләре дә җанландырыла. Мәсәлән: «Тыңлыйлар, йолдызлар, болытлар... Ач үлем, коточкыч күзләрен Юнәлтеп сөякләр өстенә, Тик тора...» [54]. Болытлар, йолдызлар тыңлыйлар да, җырлыйлар да, киңәш тә бирәләр. Алар шагыйрьнең космик киңлеген, масштаблылыгын сурәтлиләр. Аеруча бу «Гасырлар һәм минутлар» поэмасында сизелә. Шулай: «Болытлар барсы да Җырлады: Ленин! Ленин!..» [«Гасырлар һәм минутлар», 180]. Мәхәббәт турында лирик шигырьләрендә Такташ еш кына ай образын куллана. Мәсәлән: «Ә ай күктә һаман сүгнеп йөри, Җил йоклады исә төн белән, Айның хатыны да юк, Ай – ялгыз ул» [«Мәхәббәт тәүбәсе», 255]. Табигать күренешләрен җанландыруга тагын бер үзенчәлекле мисал китереп була: «Тәңкә карлар, Төнге аксу карлар Маңгаеңа кунып үбәләр...» [295]. Әмма җанландыру ысулы табигать күренешләре белән генә чикләнми. Такташ башка әйберләрне дә гәүдәләндерә. Хәтта абстракт гыйбарәләр дә аның шигырьләрендә җанланалар. Мәсәлән: «Бүгенге матурлык тупас, ертык, Көрәш киеме белән ябылган» [«Бүгенге матурлык», 248]; Ягъни: «Ак сакаллы канлы еллар тын гына Җан бирә» [«Гасырлар һәм минытлар», 176]. Чагыштырулар һәм метафоралар Такташ шигъриятендә шулай ук зур урын алып торалар. Шагыйрь бу металогик алым ысулын киң куллана: чагыштырулар һәм метафоралар табигать күренешләренә, кешеләргә, абстракт гыйбәрәләргә карата да кулланыла. Мәсәлән, нэпманнарны ул дуңгызлар белән чагыштыра, байларны һәрдаими исерек паразитлар дип атый һ.б. Мәсәлән, чагыштыру: «Нэпманнарның чуар дуңгыз кебек, Кеше каны эчеп симергән!» [165]. Ягъни, метафора: «Яңа елга пәрдә ачкан чакта Кычкырабыз: – Долой аренадан, фиргавеннәр! – үлем каргалары, Бароннар!» [«Еллар таңында», 203]. Әмма метафоралар лирик хисләрне дә сурәтләргә ярдәм итәләр. Шулай: «Их! Кышкы төннең салкын күкрәгеннән Чаналарда шаулап үттеләр, Чаналарга чалып, еллар мине Еракларга алып киттеләр...» [«Нәни разбойник», 226]. Чагыштырулар каһарманлыкны һәм батырлыкны тасвирларга да булышалар. Мондый мисаллар Такташ шигъриятендә аеруча еш очрыйлар. Мәсәлән: «Без богауларда озак яткан идек. Ул, – Тилергән юлбарыслардай, авыр Зур ишекләрен бәреп ваткан идек» [«Гасырлар һәм минутлар», 174]. Һади Такташ шигъриятендә эпитетлар үзенчәлекле һәм окказиональ. Ул кабатланмый, еш кына көтмәгән сыйфатландырулар уйлап чыгара. Дәреслекләрдә һәрвакыт аның «Нечкә билле җиле» мисал итеп бирелә. Әмма аның мондый җанландырылган эпитетлар гына түгел, ә бик күп башкалары джа күзәтелә. Әйтик, «Тиле җил» [170]; ягъни: «Ак сакаллы канлы еллар тын гына Җан бирә» [«Гасырлар һәм минытлар», 176]. Тагын бер мисал итеп түбәндәге сыйфатландыруны китереп була: «Тәңкә карлар, Төнге аксу карлар Маңгаеңа кунып үбәләр...» [295]. Башка металогик алымнарга килгәндә, Һади Такташ шигъриятендә метонимия кебек күренешне дә күзәтергә мөмкин. Әмма бу чара сирәгрәк кулланыла. Мәсәлән: «Кайсы өчен бүген Бөтен Җир яшь түгә» [«Гасырлар һәм минутлар», 182]. Ягъни: «Син гомереңне усал исем белән Канлы пычак белән чикләдең...» [«Мокамай», 317]. Шулай итеп, җанландыру, метафора, эпитет кебек металогик алымнар Һади Такташ иҗатында киң күзәтелә. Ләкин аларның үзенчәлекләре дә бар. Күбесенчә, бу алымнар табигать күренешләренә карата кулланылган. Икенчедән, алар үзенең авторлылыгы белән аерылып торалар. 4. Һади Такташ шигъриятенең лексик составы (килеп чыгуы һәм кулланышы ягыннан) Бу өлкәдә Такташ шигырьләре үзенең «татарлыгы» белән аерылып торганы мәгълүм. Тукай, Рәмиев, Дәрдемәнд кебек шагыйрьләр белән чагыштырганда Такташ телендә гарәп-фарсы алынмалары бик аз кулланылган. Әлбәттә, бүгенге көндә киң кулланыла торган «хата», «китап», «каләм», «шаһит» кебек сүзләр Такташта да шактый. Әмма ул тулысынча китап телендә кулланыла торган сүзләрдән баш тарта. Бу өлкәдә Һади Такташ иҗаты гади халык сөйләменә таба иң зур адымнарның берсен ясый. Шуңа күрә, «искергән» (гади халык арасында кулланышта йөрмәгән) сүзләр Такташ поэзиясендә юк дәрәҗәсендә. Әлбәттә, моның сәбәбен шагыйрьнең эстетик карашлары белән дә аңлатып була. Аларның иң мөһиме, РАПП кебек оешмаларның йогынтысы. Әмма, шуңа карамастан, Такташ теле тулысынча гади «урам» сөйләменә төшми. Ул бай һәм сонландыргыч матур шигъри тел. «Китап» гарәп-фарсы алынмаларын Такташ контекст рәвешендә дә куллана. Мәсәлән, иске тормыш, дин эшлеклеләрен тасвирлаганда: «Инде без булдык хәзер зур, куркыныч гыйсъянчылар» [«Октябрь төне», 171]. Әмма Һади Такташның башка үзенчәлекләре бар. Беренчедән, бу яңа барлыкка килгән сүзләрне куллану. Публицистикада, хәтта проза әсәрләрендә, бу күренеш зур роль уйнамаска да мөмкин. Ләкин шигърияттә алар аеруча мөһим, һәм шигырьләрнең ритмикасын, эстетик үзенчәлекләрен билгеләп киләләр. Яңа сүзләр (күбесенчә, рус һәм Европа телләреннән алынмалар) еш кына шигырьләрнең исемнәрендә кулланыла. Мәсәлән: «Актив – пассив» [305]. Шул ук шигырьдә мондый юллар бар: «Биш-алты ел кирәк кәҗә куып, Беспартийный булып йөрергә» [Шунда ук]. Яңа сүзләр белән яңа гыйбарәләр дә Такташ шигьриятендә зур урын алып торалар. Мәсәлән: «Октябрятлар безне эштән куса, «Тавык комиссиясе» төзеп Тавыкларның Тормышын рәтләп йөрербез» [313]. Әмма Һади Такташның иң танылган үзенчәлекләре булып гади сөйләм үрнәкләрен куллануы билгеләргә кирәк. Бу өлкәдә Такташ – бөек осталарының берсе. Гади сөйләм формалары Такташ шигырьләрендә эстетик, ритмик һәм башка яклардан «югары шигърият» юллары кебек яңгырый. Мәсәлән, гади күренеш: «Сүгнә-сүгнә кайта Газзәсе: – Алсу, тукта инде, акыллым, Абау, Тагын карга батырдың!..» – Ул үпкәләп читкә китә, Аны Алсу тагын ялынып чакыра. – Кил, уйнамыйм, бетте... Кил инде! үзе – килсә, карга батыра» [324]. Гади сөйләмнең кулланышында Такташның тагын бер үзенчәлеген әйтеп китмичә булмый. Шагыйрь еш кына гади сөйләмнән кергән рус алынмаларын куллана. Мәсәлән: «Урам буйлап җил бер исрек белән Гүләйт итеп кайтып килә иде...» [«Мәхәббәт тәүбәсе», 259]. Шулай итеп, Һади Такташның лексик составын анализлаганда, түбәндәге нәтиҗәләргә килдергә мөмкин: 1. Гарәп-фарсы алынмалары шагыйрь тарафыннан бик аз кулланыла. 90 проценттан артыгы бүгенге көндәге әдәбият телендә йөри торган төрки-татар сүзләре. 2. Рус алынмалары киң кулланыш тапкан. Аларны ике төргә бүлеп була. Беренчесе, яңа гыйбәрәләрне атап килгән яңа алынмалар. Икенчесе, гади сөйләмгә караган лексика. 5. Һади Такташ телендә грамматик үзенчәлекләр һәм башка чаралар Грамматик үзенчәлекләренә килгәндә, Такташ тарафыннан ымлыклар, аваз ияртемнәрен еш куллануын билгеләп була. Ымлыклар шагыйрьнең иҗат рухына туры киләләр. Чыннан да, Такташның поэтикасы татар шигърияте тарихында монументальлек, хәтта «эстрадлык» башлап җибәрүче дип атарга мөмкин. Аның поэтикасы эмоциональлек белән аерлып тора. Шуңа күрә ымлыклар аның шигырьләрендә зур роль уйныйлар. Мәсәлән: «Их! Кышкы төннең салкын күкрәгеннән Чаналарда шаулап үттеләр, Чаналарга чалып, еллар мине Еракларга алып киттеләр...» [«Нәни разбойник», 226]. Соклануны билгеләгән ымлыклар белән беррәттән Такташ башкаларын да куллана. Шулай: «Тфү! Кышкы җилләр тиде тәңкәгә!..» [«Бүгенге матурлык», 246]. Аваз ияртемнәре шулай ук зур урын алып торалар. Әйтик: «– Пи-би-би-бип, – Ди дә каз бәбкәсе» [«Кыр казлары», 237]. Кайчак аваз ияртемнәре гипербола белән беррәттән кулланала, һәм космик киңлекне билгеләргә ярдәм итәләр: «Миллион колллар әкрен, Ләкин йөрәк өзгеч Моңлы тавыш белән елыйлар: – Ай-й-й-й... – Ай-й-й-й...» [«Еллар таңында», 204]. Такташның теленең тагын бер үзенчәлеген билегләп китмичә булмый. Бу – сүзләрнең сузыкларын төшереп калдыру.Бу күренеш, әлбәттә, татар теленең үзенчәлегенә нигезләнгән. Алфавитлар алышуы моның тагын бер сәбәбе дип әйтер була. Ләкин бу үзенчәлекне без билгеләргә булдык. Мәсәлән: «Балаларың – исрек, Исреп-исреп, Нәслең чирегән» [«Такташ үлде», 168]; Ягъни: «Ул әле дә өзлеп сагна сине, Ә син?..» [«Такташ үлде», 167]. Башка чараларга килгәндә, гипербола, кабатлау кебек алымнарны билгеләргә була. Мәсәлән, Такташка түбәндәге арттырулар бик тә хас: «Эшсез булсаң, айга мен дә утыр, Шуннан кара җирнең төп ягын...» [«Еллар таңында», 201]. Гиперболага тагын күп кенә мисаллар китереп була. Алар саннар һәм ымлыклар ярдәмендә бирелә. Мәсәлән: «Миллион күзләр синең биттә йөрсен – Шушы минем сиңа теләгем!» [«Онытылган тәбрик», 272]. Кабатлаулар исә шигырьнең экспрессивлыгын көчләтеп килә, аңа билгеле ритмика, монументальлек өсти. Мәсәлән: «Ач, ялангач килеш яланда Тик йөриләр... Тик йөриләр...» [«Такташ үлде», 167]; Ягъни: «Ленин, Ленин, Ленин, хуш! Ленин был, Ленин умер, Прощай, Ильич! Прощай, вождь!» [«Гасырлар һәм минутлар», 181]. Соңгы мисалда кабатлау алымы рус сүзләре белән бергә китерелгән. Бу шулай ук Такташ поэзиясенә хас күренеш. Шулай итеп, Һади Такташ поэзиясе теленә ымлыклар, аваз ияртемнәре, ә шулай ук кабатлаулар, гипербола һ.б. чаралар күп булуы хас. Алар шагыйрьнең иҗатына үзенчәлекле ритмика кертәләр.
Подписаться на:
Сообщения (Atom)
Комментариев нет:
Отправить комментарий